BAYBURT’TA CÜRM VE CİNAYET RESMİ
Osmanlı Devleti'nde "tekâlif-i örfiye" türünden vergilere "rüsûm" denirdi. Bir maliye terimi olarak Cumhuriyet döneminde de benzeri vergilere rüsûm denilmiştir.
Osmanlı'nın aldığı çok sayıdaki rüsûm'u (resm'in çoğulu), şöyle sıralayabiliriz.
Resm-i Ganem (ya da Ağnam), Resm-i Çift (Ekin Vergisi ), Resm-i Arus ya da Gerdek Resmi (Evlenme Vergisi), Resm-i Âsiyab (Değirmen Vergisi), Resm-i Bâd-ı Hava (Çeşitli Arazileri Ekip Biçen Topraksız Köylüden Alınan Kazanç Vergisi), Resm- Güvâre (Meyve ve Sebze Vergisi ), Resm-i Kısmet (Tereke Vergisi ), Bennak Resmi, Resm-i Harman, Resm-i Duhan, Resm-i Deştbani, Pul Resmi, Resm-i Hınzır (Domuz Yetiştiren Hristiyanlardan Alınan Vergi), Çift Bozan Resmi, Resm-i Mücerred, Resm-i Caba ya da Caba Akçesi, Yave Akçesi (sahipsiz ya da sonradan tutulan ya da bulunan hayvanlarla kölelerin sahiplerinden alınmaktadır).
Ve XVI.yüzyılda Bayburt’ta alındığını belirlediğimiz Cürm ve Cinayet Resmi.
Peki neymiş bu cürm ve cinayet resmi, ona da bakalım:
Cürm ve Cinayet Resmi: Halkın işlediği cinayet ve suçlardan alınan vergidir. Haksız yere adam öldüren kimselerden, hali vakti yerinde olandan 400, orta halliden 200, fakirden 100 akça; evli olup zina eden kimselerden durumu iyi olanlardan 300, orta halli olanlardan 200, fakirden 100 akça; zina eden eğer ergin olursa bu itibar üzere 200, 150 ve 100 akça olarak alınırdı.
Birinin başını yaran, dişini çıkaran ya da bir silahla yaralayanlar ise 100 akça öderlerdi.
(Prof. Dr. İsmet Miroğlu XVI. Yüzyılda Bayburt Sancağı)
MARCO POLO’NUN BAYBURT’TA GÖRDÜĞÜ VERGİSEL DURUMLAR:
İlhanlılar devrinde Tebriz-Trabzon kervan (ipek) yolu üzerinde bulunması sebebiyle, Bayburt, Ceneviz ve Venedik kervanlarının konakladığı bir yerdi. Moğolistan'a giderken Bayburt'a da uğrayan ünlü gezgin Marko Polo, şehirde zengin gümüş madenlerinin bulunduğunu belirtir. İlhanlılar buradan yüklü bir vergi geliri sağlıyorlardı. Darül Celal adı ile anılıyordu Bayburt bu yıllarda, ekonomik olduğu kadar, kültürel bakımdan da önemli bir yer konumundaydı.
BİR KAZAN PİLAV, BİR KÖTÜ KUZU
Tek Parti devri... Tahsildarların astığı astık, kestiği kestik... Onlara "yok", yok... Bayburt köylerini titreten bir tahsildar vardır, bu tahsildar oburluğuyla da nam salmıştır yörede. Hangi köye gitse, köylü sorarmış usulen:
-Yemek olarak ne emredersin Bey?
Tahsildar hep aynı cevabı verirmiş:
-Fazla masraf ve zahmet etmeyin, bana bir kazan pilav ile bir kötü kuzu yeter!
MARCO POLO’NUN BAYBURT’TA GÖRDÜĞÜ VERGİSEL DURUMLAR:
İlhanlılar devrinde Tebriz-Trabzon kervan (ipek) yolu üzerinde bulunması sebebiyle, Bayburt, Ceneviz ve Venedik kervanlarının konakladığı bir yerdi. Moğolistan'a giderken Bayburt'a da uğrayan ünlü gezgin Marko Polo, şehirde zengin gümüş madenlerinin bulunduğunu belirtir. İlhanlılar buradan yüklü bir vergi geliri sağlıyorlardı. Darül Celal adı ile anılıyordu Bayburt bu yıllarda, ekonomik olduğu kadar, kültürel bakımdan da önemli bir yer konumundaydı.
BİR KAZAN PİLAV, BİR KÖTÜ KUZU
Tek Parti devri... Tahsildarların astığı astık, kestiği kestik... Onlara "yok", yok... Bayburt köylerini titreten bir tahsildar vardır, bu tahsildar oburluğuyla da nam salmıştır yörede. Hangi köye gitse, köylü sorarmış usulen:
-Yemek olarak ne emredersin Bey?
Tahsildar hep aynı cevabı verirmiş:
-Fazla masraf ve zahmet etmeyin, bana bir kazan pilav ile bir kötü kuzu yeter!
(Cazim Gürbüz/Edebiyatlaşan Vergiler)
KALOS’UN NÜFUS YAZIMI
“25 Ocak 1840 tarihinde Meclis-i Vâlâ tarafınca düzenlenen talimatname ile görevleri gereği tesbit edilen muhassıllar memur-ı müstakillerdir. Vergiyi vali ve ayanların kontrollerinden alarak devlet hazinesi adına tahsil edilmesini sağlayacak maaşlı devlet memurlarıydı. Muhassıllar tayin oldukları eyalet ve livaların bütün malî işlerinden sorumlu idiler. Tanzimatın taşrada tanıtılmasında da aktif rol oynayacaklardı. Görevlerini rahat yerine getirebilmeleri için nizamiye askerleri maiyetlerine verilecekti.
KALOS’UN NÜFUS YAZIMI
“25 Ocak 1840 tarihinde Meclis-i Vâlâ tarafınca düzenlenen talimatname ile görevleri gereği tesbit edilen muhassıllar memur-ı müstakillerdir. Vergiyi vali ve ayanların kontrollerinden alarak devlet hazinesi adına tahsil edilmesini sağlayacak maaşlı devlet memurlarıydı. Muhassıllar tayin oldukları eyalet ve livaların bütün malî işlerinden sorumlu idiler. Tanzimatın taşrada tanıtılmasında da aktif rol oynayacaklardı. Görevlerini rahat yerine getirebilmeleri için nizamiye askerleri maiyetlerine verilecekti.
Tahriri yaparken şu hususlara önemle dikkat edilmesi gerekiyordu: Herkesin isim ve şöhreti, sahip oldukları bütün mal varlıkları, ne kadar emlak ve arazisi olduğu ve ayrıca ne kadarının ekili ve nadasa bırakıldığı, bağ ve bostanı, her türlü hayvanı, tüccar ve esnafın bir senelik tahmini geliri olacağı incelenerek tahriri yapılacak ve bunların yıllık gelirleri ve bu gelir üzerinden tahsili istenen vergi tesbit edilecek, tahrire köylerden başlanılacak ve her bir köyün defteri ayrı tutulacaktı. Muhassıllar tahrire nezaret edecekler, yanlış ya da noksan yapanlar cezalandırılacaktı.
Muhassıllara uymaları gereken noktaları bildiren Talimat-ı Seniyye ve bir de tezkire veriliyordu. Buna göre önce köy ahalisinin emlak ve akarı ile verecekleri verginin yaklaşık miktarı belirlendikten sonra asıl kazada bulunan halkın emlak ve akarı hatır ve gönüle bakılmayacak ve bir fert bile istisna tutmayacak hakkaniyetle tahrir olunmalı deniyordu….” (Cazim Gürbüz/Edebiyatlaşan Vergiler)
Temettüat deniyordu bu nüfus sayımı, yazımı ve bu yazıma dayanılarak vergi salınması uygulamalarına. Bu uygulama 1261 yani 1845’te Erzurum Vilayetinde de (dolayısıyla Bayburt’ta da) uygulanmaya başlandı.
Bayburtlu Celalî’nin bir Kalos Destanı vardır, o destanda sözü edilen “nüfus yazma” işi vergi amaçlıdır. Zaten destanın kahramanı Kalos da “Dasni (daha çok) guros (kuruş), dasni diğa (çocuk) yaz” demektedir.
Muhassıllara uymaları gereken noktaları bildiren Talimat-ı Seniyye ve bir de tezkire veriliyordu. Buna göre önce köy ahalisinin emlak ve akarı ile verecekleri verginin yaklaşık miktarı belirlendikten sonra asıl kazada bulunan halkın emlak ve akarı hatır ve gönüle bakılmayacak ve bir fert bile istisna tutmayacak hakkaniyetle tahrir olunmalı deniyordu….” (Cazim Gürbüz/Edebiyatlaşan Vergiler)
Temettüat deniyordu bu nüfus sayımı, yazımı ve bu yazıma dayanılarak vergi salınması uygulamalarına. Bu uygulama 1261 yani 1845’te Erzurum Vilayetinde de (dolayısıyla Bayburt’ta da) uygulanmaya başlandı.
Bayburtlu Celalî’nin bir Kalos Destanı vardır, o destanda sözü edilen “nüfus yazma” işi vergi amaçlıdır. Zaten destanın kahramanı Kalos da “Dasni (daha çok) guros (kuruş), dasni diğa (çocuk) yaz” demektedir.
Hatırlayalım o destanı, onunla bitirelim:
Bir şîrîn hikâyet geldi hatıra
Onu vasfetmenin geldi zamanı
Şehiryutan-zâde Hüseyin Yaver
Kalos Ağa ile kavga destanı
Komisyon meclisi nüfus yazarken
Divân-ı devlete defter düzerken
Kasabayı köyü kendi gezerken
Hığnı'da kurdular kalem dîvânı
Esmaya vurdukça defter kitabet
Kalos etvâr aldı her gün her saat
Sedir baş olmayı eyledi âdet
Danışmağa durdu yahşi yamanı
Ukbe kadı gibi çoğa az dedi
Öküze keçi, tavuğa kaz dedi
Dasni guros dasni diga yaz dedi
Hüseyin Yaver'in sıkıldı canı
Dedi ulan Kalos küfrü bezetme
Her mekânda sedir başı gözetme
Bir söyle bir dinle ürme uzatma
Kalkar güldürürüm dostu düşmanı
Bugün dem vaktidir mestâne çoktur
Sana danışmanın zamanı yoktur
Yakın bir haşredek mesnedin b.ktur
Senin'çûn taşırım kılıç kalkanı
Kalos'un gözleri dönmeye durdu
Şâfi iti gibi azdı kudurdu
Dedi devlet bize bir nizâm kurdu
İslâm'dan ayırmaz Hrıstiyân'ı
Hüseyin der dostum bûnyâd eylese
Günde yüz bin kanun icâd eylese
Toptan bu cihanı âbâd eylese
Size üçün biri olur ihsanı
Sazendeler mey dîvânı kursalar
Mestâneler bu dîvânda dursalar
Senin öz vatanın benden sorsalar
Meydân başı bir de kasap dükkânı
Kalos dedi ulan Nahcivân kurdu
Devlet maskarası millet züğürdü
Kasap dükkânında beni kim gördü
Sen gibi gözetmem yağlı yavanı
Hüseyin Yâver'in teprendi saçı
Kattı karıştırdı haçı haracı
Elin attı raftan kaptı kırbacı
Kalos'un dalında saydı doksanı
Yekten kıyam etti meclis çerisi
Hüseyin Yaveri tuttu birisi
O zaman Kalos'un koptu gerisi
Ermenice saydı yüz bin ruhbanı
Kalos düşer makatlara sarılır
Hüseyin Yâver'e şahlar darılır
Yine haykırdıkça yerler yarılır
Kesti selâmlığı kapıdan yanı
Kalos selâmlıkta ekin biçerdi
Hay ettikçe ardın önün açardı
Kalos makatları atlar geçerdi
Çulfa taşı gibi o yan bu yanı
Ahâli döküldü geldi hurüşa
Gördüler Kalos'u vurur diş dişe
Bir sıçan deliği beş bin kuruşa
Haraç mezattadır Kalos'un canı
Çoklara söyledi bizi barıştır
Nemi alırsan al burdan savuştur
Bugün beni Kisanta'ya kavuştur
Hizmet gören bir lira-yı Osmanî
Hüseyin der sanma gamın çekerim
Keçevi'de kızıl kanın dökerim
Kalos senin bin Şeddad'ın s...erim
Bir de höllük koyup çaput saranı
Komisyon meclisi baktı durdular
Hüseyin Yaveri sarhoş gördüler
Mestane yazdılar karâr verdiler
Gerek hûb nevreste pîr û civanı
Kalos'un fıkrası buldu nihayet
Yüz bin asvas dedi kıldı şikâyet
Celalî şeydâya bir bir hikâyet
Kılın başımıza kopan tufanı
