Bayburt Postası - Tarih boyunca değişik medeniyetlere ev sahipliği yaptığı dönemlerden cumhuriyetin ilk yıllarına kadar hem doğasıyla hem de tarihi eserleriyle sadece kendi geçmişine değil, dünya tarihine de ışık tutan Bayburt, aynı zamanda asırlar boyu tehdit altında kaldığı için Anadolu'nun en önemli bölgelerinden biri oldu.
Bin yıllar boyunca Anadolu’da sürüp giden medeniyetler değişimiyle geçmişin kültür mirasına sahip olsa da, bu medeniyetler değişimini zorunlu kılan büyük savaşların merkezinde yer aldığı için sürekli yağmalanan bir kent oldu.
Geçtiğimiz günlerde, ulusal basına da yansıyan kayıp tarihi eserleriyle gündeme gelen Bayburt’un, kendi geçmişiyle başka müzelerde iz sürdüğü ortaya çıktı. Rusya'nın St. Petersburg şehrinde bulunan Savaş Müzesi’nde sergilenen eserler arasında yer alan iki anahtar ve bir kilitten oluşan tarihi eşyalardan birinin Bayburt Kalesi’ne ait olduğu belirtilmişti.
Savaş dönemlerine ait eserlerin bulunduğu müzede, tarihte Osmanlı İmparatorluğu’nun en büyük darbe aldığı savaşlardan biri olan 1928-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Bayburt’ta yağmalanan eserlerin de yer aldığı açıklanırken, müzenin ilgili bölümündeki esere yönelik tanıtım yazısında, iki anahtar ve bir kilitten oluşan tarihi eserlerden birinin savaşın ardından Rusya’ya getirilen Bayburt Kalesi’ne ait anahtarlar olduğu ortaya çıkmıştı.
Anahtarları, Osmanlı padişahı II. Mahmut döneminde, Kafkas cephesinden gelen İvan Paskeviç komutasındaki Rus ordusunun Bayburt’u işgalinin sonrasında Rusya'ya götürdüğü tahmin edilirken, 1829 yılında kaybolduğu ileri sürülen ve 183 yıldır bulunamayan tarihi kalenin bu anahtarları Rusya'nın St. Petersburg şehrindeki Savaş Müzesi’nde sergileniyor olması akıllara 1918 yılında yine Rus işgalinde yağmalanan Ziyaiye Kütüphanesi’ni getirdi.
Zira, Ruslar tarafından Birinci Dünya Savaşı’nda işgal edilen Anadolu toprakları içinde Bayburt da yer alıyordu.
Tarihe 2. Plevne olarak geçen Kop Savunması’nın ardından General Nikolai Yudenich komutasındaki Rus Ordusu'nun Bayburt’u işgal ettiği o dönemde de tarihi belgelerin bulunduğu Ziyaiye Kütüphanesi yağmalanmıştı. Bazı kaynaklara göre, Bayburt tarihine ilişkin önemli belgeleri ve tarihi kitapları içeren kütüphanenin o dönemde yakıldığı ve eserlerin de Rus ordusu tarafından götürüldüğü ileri sürülmüştü.
Tarihi kaynaklara göre 1871 yılında kurulan ve adını meşhur Nakşibendi- Halidi şeyhlerinden Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevî’den alan Ziyaiye Kütüphanesi, 1918 yılında yakılmış ve bin 876 eser de yağmalanmıştı. Ziyaiye Kütüphanesi’nin Maarif Salnamesi'ne göre Bayburt’ta Yakutiye Camisi’nin yanında bulunduğunu belirten Doç. Dr. Yunus Özger, kütüphanenin Gümüşhanevî dergâh mensupları tarafından İstanbul, Rize ve Of’ta kurulan kütüphanelerden biri olduğunu kaydetti. Araştırmacı tarihçi yazar Özger, kurulduktan kısa bir süre sonra Bayburt tarihine ilişkin önemli belgelerin ve tarihi kitapların da tek adresi olan Ziyaiye Kütüphanesi’nin, 1900 yılına ait Maarif Salnamesi'ne göre ise tam bin 876 esere sahip olduğuna dikkat çekti.
Kütüphanedeki eserlerin, Birinci Dünya Savaşı esnasında Rusların Bayburt’u işgali sırasında yağmalandığını ve Tiflis’e götürüldüğünü Yusuf Şevki Yavuz’un Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nde verdiği bilgilere dayandıran Özger, bir başka tarihi kaynak İrfan Gündüz’ün “Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhanevî’nin Hayatı, Faaliyetleri, Eserleri ve Tesirleri” adlı çalışmasına göre ise eserlerin Rusya’nın Leningrad -şimdiki adı St. Petersburg- şehrinde bulunduğunu söyledi.
Özger, konuyla ilgili Bayburt Postası’na yaptığı açıklamada, şu bilgileri verdi:
“Maarif Salnamesi'ne göre Bayburt’ta Yakutiye Camisi’nin yanında 1871 senesinde “Ziyaiye Kütüphanesi” adıyla bir kütüphane kurulmuştur. Adını meşhur Nakşibendi- Halidi şeyhlerinden Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevî’den almıştır. Gümüşhanevî, dergâh mensupları arasında bir yardımlaşma ve borç sandığı kurarak ev ve iş yerlerinde kullanılmayan menkul servetleri bu sandıkta toplatmıştır. Sandıkta toplanan paralarla bir matbaa kurulmuş ve burada basılan eserler ücretsiz olarak dağıtılmıştır. Aynı sermayeden tahsis edilen 500’er altınlık vakıflarla, Bayburt dışında İstanbul, Rize ve Of’ta da birer kütüphane tesis edilmiştir. 1900 yılına ait Maarif Salnamesi'ne göre Bayburt’taki bu kütüphanede toplam bin 876 adet kitap bulunmaktadır. Kütüphanenin bir dönem mütevellilik vazifesini son dönem müderrislerinden Ferşad İbrahim Efendi yürütmüştür”
Rusya’ya götürüldü
“Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisinin “Ferşad Efendi” maddesini kaleme alan Yusuf Şevki Yavuz, Ferşad Efendi’nin özel belgelerine ve torunu ile bazı müritlerinin şifahi aktarımlarına dayanarak bu maddeyi yazdığını ifade etmektedir. Yavuz’a göre, “ çoğunluğu dini eserlerden oluşan bu kitaplar, Birinci Dünya Savaşı esnasında Rusların Bayburt’u işgali sırasında yağmalanmış ve Tiflis’e götürülmüştür. Ferşad Efendi, Şark Ordusu Kumandanı Kazım Karabekir Paşa’ya mektup yazarak kitapların tekrar Türkiye’ye getirilmesi için çaba sarf edilmesini istemiştir”
Eserler, St. Petersburg şehrinde
“İrfan Gündüz’ün “Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhanevî’nin Hayatı, Faaliyetleri, Eserleri ve Tesirleri” adlı çalışmasında ise “ Bütün çabalara rağmen geri getirilemeyen kitaplar günümüzde Rusya’nın Leningrad şehrinde bulunmaktadır” denilmekte ve Bayburt kütüphanesi kitaplarının Leningrad şimdiki adı St. Petersburg şehrinde bulunduğu iddia edilmektedir."
(Bayburt Postası Arşivinden / 31 Aralık 2013)
