Orkun’da üç erdem

Orkun Yazılarını Atalar bundan (en az) 1400 yıl önce taşlara yazdılar. Yitip gitmesin, gelecekler okusun, geleceklerini aydınlatsın istediler.

Orkun Yazıtları’nda Tanrı Tek’dir denildi. Tek olan Tanrı’dır. Tanrı Ssonsuz Gök’tür. Gökyüzü, Yeryüzü ve Kişi bir bütündür. Kim, iyiliklerle bu bütünlüğe erişirse o yaşarken iyi yaşar; ölünce Uçmak’a ulaşır. Kim, kötülüklerle bu bütünlükten uzaklaşırsa yaşarken dirliği kötü olur, ölünce aşağılara gider, yeri Tamu olur.

İyi olmak Erdem’li olmak demektir.

Orkun’da 3 Erdem’den söz edilir.

Bilge Olmak

Alp Olmak

Tüz Olmak

İl’i ve Budun’u yükselten Kağanlardan Orkun’da Kültigin Yazıtında şöyle söz edilir.

Bilge Kağan ermiş.

Buyruk, yime bilge ermiş erinç, Alp ermiş, erinç.

Begleri yime budunı yime Tüz ermiş.

Anı üçün İlig ança tutmış erinç. Atalar bize yükselme dönemlerinin üç erdemini söylüyor

1- Kağanlar Bilge olmalı. Bilge öncelikle bilgili olmak demektir. Bilge kavrayışlı olmaktır. Bilge bilgilerinden işlerinde yararlanmasını bilenlere denilir. Böyle Kağanlar olursa Budun yükselmeye başlar. Ama yetmez!

Bilge olan Kağan’ın yanındaki görevliler de Bilge olmadır. Yine yetmez!

Kağan, bilge olmalı, yanındakiler de bilge olmalı yine Begler ve Budun’da bilge olmalıdır. Böylece, Bilgelikle Budun yükselmeye başlar. Ama yetmez!

2- Kağan’ın Yardımcıları, Begler ve Budun ALP olmalıdır.

Alp olmak yiğit olmaktır, yürekli olmaktır, dirençli olmaktır, atılgan yine girişimci olmaktır.

Bilgelik ve Alplik Budun’un yükselmesi için yeter mi? Yetmez, Tüz olmak ve TÜZSÜZ olmamak da gerekir.

3- Kağan’ların Tüz olmaması düşünülemez bile. Buyruk, Begleri, Budun Tüz olmalıdır. Kağan’ın yanındakiler, yardımcıları, begler ve budunun kendisi de Tüz olmalıdır.

Tüz olmak, düzgün olmaktır, dürüst olmaktır; insanlara, hayvanlara, canlılara, cansızlara, iyilik yapmak, kötülük yapmamaktır. Tüz olmak kimsenin canına, malına, ırzına, namusuna, onuruna göz dikmemek, kimseye zarar vermemektir.

Tüz olmak kimseden haksız kazanç sağlamamaktır. Bir kişinin malını, akçasını, haksız elde eden yazukludur (günahkar), ama kamunun malını haksız yere kendisine mal eden bütün Budun’dan çalmış olur, karşılığı ölümdür.

Bilimsiz kötü Kağanlar Budunun başına geçerse yanındakiler de bilimsiz ve kötü olur, begler ve budun da bozulur. Sonuç kölelik olur. Kültigin Yazıtı’nda bu durum şöyle anlatılır:

Bilimsiz, Kötü Kağan Budunun başına geçti. Yardımcıları da bilgisiz yine kötü idiler. Begler ve Budun Tüzsüz olduklarından, Türk Budun’u Devletini yitirdi. Tabgaç Buduna kul oldular. Elli yıl böyle sürdü. Sonra mı?

Sonra Bilge ve Alp Kağanlar geldi. Yardımcıları da Bilge, Alp ve Tüz idiler. Begler ve Budun da Alp ve Tüz oldu. 

Türk Töresine göre Budun diriltildi devlet yeniden kuruldu. İşte Orkun Yazılarında Ataların anlattığı üç erdemin kısa anlatımı budur. Bilgelik, Alplik, Tüzlük.